سهتار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته میشود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنسفولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شدهاند. سهتار دارای ۲۶ پردهٔ قابل حرکت از جنس رودهی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاواست.
سهتار پیشتر همخانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده است و امروزه به تار بسیار نزدیکتر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سهتار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تکنوازی مورد استفاده قرار میگیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژهای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیمهای اول و دوم ثابت است.
نوازندگان سهتار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و با زاویهٔ ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پردهها (دستانها) ی روی دستهٔ سهتار حرکت میکنند و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیمها ضربه میرنند. معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده میشوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شستبرای پردهگیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در حین نوازندگی سهتار، میتوان با زخمهزدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پختهتر تولید میشود.
در ساخت ساز سهتار از چوب (معمولا گردو و توت) برای بدنه، صفحه و دسته و از فلز (برنج و فولاد) برای سیمها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیمگیر استفاده میشود.
تاریخچه
سهتار از خانوادهٔ تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیکها بسیار به تار نزدیک است. سهتار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و همزمان نواخته میشوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» مینامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سهتارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمیاست که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیمها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است.
ساز سهتار به علت ویژگی صوتی خاص خود و صدای ظریفش، همواره مورد توجه صوفیان بوده است.
ساز سهتار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیمگیر در انتهای کاسه قرار دارد بهگونهای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیمگیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشیها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سهتار در مقایسه با تار فاقد جعبهٔ گوشی است و گوشیها روی سرپنجه سوار شدهاند و داخل آن نیستند.
سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:
شماره | جنس | رنگ | نام | قطر |
---|---|---|---|---|
سیم یکم | فولاد | سفید | «حاد» | ۲۰–۲۲ میکرون |
سیم دوم | برنز | زرد | «زیر» | ۲۲–۲۵ میکرون |
سیم سوم | فولاد | سفید | «مشتاق» یا «زنگ» | ۲۰–۲۲ میکرون |
سیم چهارم | برنز | زرد | «بم» | ۳۵–۴۰ میکرون |
کاسهٔ سهتار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچکتر از آنها و گلابیشکل است. درازای کاسه سهتار از ۲۶ تا۳۰ سانتیمتر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتیمتر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتیمتر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته میشود. ساختار کاسه، هم میتواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترکهای جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
روی کاسهٔ سهتار با تختهای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته میشود. صفحه دارای سوراخهایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار میگیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتیمتر و قسمتی که گوشیها در آن تعبیه میشوند ۱۲ سانتیمتر و پهنای دسته ۳ سانتیمتر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده میکنند.
خرک قطعهایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سهتار بین ۵ تا ۶ سانتیمتر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتیمتر بوده و از جنس چوب ساخته میشود. سیمها پس از عبور از شیارهای کمعمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسطشیطانک به گوشیها میرسند.
سیمگیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیمها استفاده میشود. در گذشته سیمگیر را بیشتر از جنس استخوان میساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمولتر است.
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار میگیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیمبندی سیمها در قسمت بالای دسته میباشد.
سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشیهای کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته میشوند. با چرخاندن گوشیها میتوان ساز را کوک کرد.
پردهها نخهای باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سهتار به صورت سهلایی و چهارلایی بسته میشوند و وظیفهٔ تقسیمبندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پردهها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته میشود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سهتار مؤثر است.
فواصل پردهها از خرک و شیطانک به این شرح است (طول سیم مرتعش 66cm):
شماره | نغمه | از خرک(cm) | از شیطانک(cm) | تعداد لایه |
---|---|---|---|---|
۱ | ربمل | ۶۲٫۶ | ۳٫۴ | سه لا |
۲ | رکرن | ۶۰٫۶ | ۵٫۴ | چهارلا |
۳ | ر | ۵۸٫۷ | ۷٫۳ | چهارلا |
۴ | می بمل | ۵۵٫۷ | ۱۰٫۳ | چهارلا |
۵ | می کرن | ۵۳٫۹ | ۱۲٫۱ | سه لا |
۶ | می | ۵۲٫۱ | ۱۳٫۹ | چهارلا |
۷ | فا | ۴۹٫۵ | ۱۶٫۵ | چهارلا |
۸ | فادیز | ۴۷٫۰ | ۱۹٫۰ | سه لا |
۹ | سل کرن | ۴۵٫۴ | ۲۰٫۶ | سه لا |
۱۰ | سل | ۴۴٫۰ | ۲۲٫۰ | چهارلا |
۱۱ | لابمل | ۴۱٫۸ | ۲۴٫۲ | سه لا یا چهارلا |
۱۲ | لاکرن | ۴۰٫۴ | ۲۵٫۶ | چهارلا |
سه تار,ساز,موسیقی,سنتی,زخمه ای,مضرابی,موسیقی ایرانی,ساز سنتی,ساز ایرانی
4 نفر این مطلب را دوست داشته |